‘Daar wilde ik je op pakken!’ Emeritus hoogleraar Emoties en Welbevinden Ad Vingerhoets zegt het lachend. ‘‘Vroeger-was-alles-beter’ is een negatief sentiment dat niets met nostalgie te maken heeft.’

U doet al heel lang onderzoek naar emoties.
‘Ik heb altijd een voorliefde gehad voor de, zoals ik dat noem, stiefkindjes van de psychologie. Er is weinig onderzoek gedaan naar fenomenen als heimwee, emotioneel flauwvallen, huilen, nostalgie. Amerika is over het algemeen toonaangevend in het onderzoek, maar heimwee is daar geen thema. Ze ontkennen dat mensen heimwee kunnen hebben, het is hoogstens iets voor kinderen. En heimwee kun je niet met medicatie verhelpen, dus ook vanuit de farmaceutische industrie is er geen aandacht voor. Eigenlijk is dat best opmerkelijk want Amerikanen zijn enorm vaderlandslievend, en tijdens de verschillende oorlogen hadden veel soldaten aan het front heimwee. Er is toen wel op een primitieve manier wat gedaan aan preventie.’

Geldt dat ook voor nostalgie?
‘Het geldt voor emotieonderzoek in het algemeen. Dat is nog vrij jong. Tot ongeveer dertig jaar geleden richtte het onderzoek zich vooral op angst en depressie; zaken die van direct belang waren voor de klinische praktijk. Pas daarna kwam er aandacht voor jaloezie, schuld, schaamte en liefde. En nostalgie is van nog later.’

Wat is emotie eigenlijk?
‘Emoties kun je vergelijken met lichamelijke gevoelens als honger en dorst. Beide prioriteren bepaald gedrag. Als je honger hebt ga je eten. Dat is essentieel voor je lichamelijk functioneren. Als je vermoeidheid voelt ga je rusten. Allemaal logisch. Met emoties werkt het net zo. Alleen draait het daarbij om je geestelijke, psychische gesteldheid en je sociale en morele functioneren. Bijvoorbeeld: angst zorgt ervoor dat je gevaarlijke situaties gaat mijden en je veilig voelt. Schuldgevoel zorgt ervoor dat je er alles aan wilt doen om het goed te maken, omdat je er dan ‘weer bij mag horen’.’

Veel emoties zijn vooral een sociaal construct

Als je heel lang niet eet word je echt ziek. Geldt dat bij emoties ook?
‘Ja, absoluut. Het klinische beeld van emoties wordt bepaald door juist die pathologische toestanden. Dus als het niet meer ‘normaal’ is. Maar in mijn onderzoek gaat het niet over chronische honger of chronisch schuldgevoel, maar om gevoelens die je hebt als je normaal functioneert. Dat is ook van wezenlijk belang en niet te onderschatten.’

Wat is de functie van emotie?
‘Emotie gaat om verandering en de aanpassing daaraan, en daarmee het manipuleren van de situatie en/of de ander.’

Manipuleren is een groot woord.
‘Ja, maar dat bedoel ik wel. Als je boos bent is dat vooral een signaal aan de ander dat er iets anders moet gebeuren. En dat geldt ook voor schaamte of verdriet. Schaamte is een signaal waardoor je beseft dat je over de schreef bent gegaan en dat niet meer zult doen – met grote kans op vergeving. Tranen van verdriet – of beter: onvermogen – zijn een sterk signaal dat je troost of hulp van de ander nodig hebt. Dus de functie van een emotie hangt af van welke emotie het is. Veel emoties zijn vooral een sociaal construct.’

Is nostalgie een emotie?
‘Dat ligt ingewikkeld, er zijn wel 92 definities van emotie. En over nostalgie bestaat enige discussie, maar we gaan er maar even vanuit dat ook dat een emotie is.’

Bespreek de angst voor verandering

Wat is de functie van nostalgie?
‘Dat is een bijzondere. Ik noem het een EHBO-emotie. Het heeft als doel dat je je beter gaat voelen, zowel lichamelijk als geestelijk. Vooral als je je koud, somber en eenzaam voelt is het een heel bruikbare emotie. Inderdaad is aangetoond dat die zich vaker aandient als het koud is, of slecht weer, en als je je eenzaam en somber voelt.’

Als je alleen voor het raam zit en je kijkt naar het gure weer buiten, heb je de neiging tot nostalgische gevoelens. Is het daarmee niet een negatieve emotie?
‘Nee, juist niet. Nostalgie heeft hele positieve effecten, dus is juist een positieve emotie.’

Als ik nadenk over nostalgie en nostalgische gevoelens voelt dat niet per se positief. Want nostalgie heeft toch de neiging over te gaan in ‘vroeger was alles beter’?
Nee, ha ha! Daar wilde ik je op pakken. Nostalgie is niet het algehele sentiment dat vroeger alles beter was. Uit onderzoek naar nostalgie is gebleken dat het daarbij altijd om een heel concrete situatie gaat die je zelf hebt meegemaakt. Bijvoorbeeld het gevoel dat je had toen je voor het eerst alleen op vakantie ging, of de eerste keer dat je naar het bos ging aan de hand van je oma. Dat onderscheid is wel belangrijk: een nostalgische herinnering is wat anders dan zo’n algemeen sentiment.’

Het is dus heel concreet.
Ja, je kunt het inzetten en oproepen. De zintuigen werken daar goed bij. De geur van de soep van oma, of muziek die je aan de avonden met je vader herinnert. Dat soort concrete nostalgie.’

Is het gek dat ik nostalgie en sentiment door elkaar haal?
‘Nee, zeker niet. Dat gebeurt heel veel. Maar het is echt wat anders. Bijvoorbeeld: als je muziek hoort die je herinnert aan vroeger, vervolgens de conclusie trekt dat zulke goede muziek er tegenwoordig niet meer is en concludeert dat ‘vroeger alles beter was’, dan zet je er een filter op. Je vult dingen in of laat dingen weg. Of dat negatief is of positief is een kwestie van interpretatie, maar het is niet meer de pure emotie nostalgie.’

Zorg dat nostalgie een positief iets blijft

Wat zijn nog meer positieve effecten van nostalgie?
‘Er zijn onderzoeken waaruit naar voren komt dat het opwekken van nostalgie maakt dat mensen zich meer verbonden voelen met elkaar, bereid zijn meer te geven aan goede doelen, minder de neiging hebben om mensen te stigmatiseren en nog veel meer. Ik geef je een mooi voorbeeld van een onderzoek dat ik heb gedaan. We plaatsten twee groepen ieder in een kamer waar het 16 graden was. De ene groep lieten we een nostalgische herinnering oproepen, en de andere vroegen we om een concrete herinnering, bijvoorbeeld ‘welke kleur had jullie voordeur vroeger?’. Als we de mensen daarna vroegen om de temperatuur van de kamer in te schatten, dan schatten de personen in de nostalgie-conditie die beduidend hoger in dan de mensen in de andere conditie. Dus, in deze tijden van hoge energierekeningen loont het misschien om de kamertemperatuur wat lager in te stellen, maar dan wel naar nostalgische muziek te luisteren om jezelf zodoende op temperatuur te houden!’

Zou je angst met nostalgie kunnen bestrijden?
‘Angst in het algemeen niet, maar als je ervan uitgaat dat ‘vroeger-was-alles-beter’-gevoelens voornamelijk voortkomen uit angst, dan kan het werken. Mijn tip is om dat met elkaar te bespreken. Bespreek de angst voor verandering en zorg dat nostalgie een positief iets blijft. Op deze manier vindt nostalgie als remedie langzaam haar weg in de gezondheidszorg. Uit onderzoek blijkt dat mensen in verzorgingstehuizen, door samen te luisteren naar nostalgische muziek en te praten over de herinneringen daaraan, zich aantoonbaar beter voelen. En misschien is het ook wel zo dat nostalgie kan helpen om heimwee, voor bepaalde personen een heel weerbarstig probleem, te verlichten.’

Dit artikel verscheen in Mondig 3

Tekst: Kalle Brüsewitz
Beeld: Pierre Gui (kopfoto) en Maurice van den Bosch (portret)